نظریه‌‌های ادراكی- حركتی

ادراك، محركات شنوایی، بینایی و لامسه را سازماندهی و دارای ساختار تعبیر و تفسیر می‌كند. كودكانی كه ناتوانی ادراكی دارند معمولاً برای تعبیر و تفسیر و پیداكردن معنی محرك‌‌های محیط‌شان دچار مشكل می‌شوند. اگرچه بعضی از كودكانی كه ناتوانی‌‌های ادراكی دارند به خاطر كندی پیشرفت تحصیلی مراجعه داده می‌شوند. معلمین و متخصصین باید تلاش كنند عوامل دخیل شكست تحصیلی را كشف كنند. این علل می‌تواند شامل اختلالات توجه، افتراق بینایی، ناتوانی‌‌های شنوایی، ادراكی و یا ناتوانی‌‌های بینایی- ادراكی و یا حافظه‌ی بینایی باشد.

بسیاری از كودكان مشكلاتی دارند كه به خاطر تركیب دو یا چند مورد از این علل به وجود آمده است با ارزیابی این عوامل ممكن است معلم یك عامل اصلی دخیل را پیدا كند كه مانع و محدودكننده‌ی توانایی كودك برای موفقیت تحصیلی است.

دانش‌آموزی به مركز مراجعه كرده كه طی آزمون‌هایی كه به عمل آمد به این عنوان دست یافتیم كه دانش‌آموز از نظر فرآیندی در ادراك مشكل دارد دانش‌آموز دچار اختلال ریاضی است و در خرده آزمون ریاضی و مكعب‌ها كمترین نمره را كسب كرده است. در این‌جا به بررسی علل و عوامل دخیل در این مشكل می‌پردازیم و در پایان راه‌های درمان معرفی می‌گردد.

ناتوانی‌های افتراق بینایی(تمیز دیداری)

ممكن است كودكانی كه ناتوانی افتراق بینایی دارند، دارای تیزبینی طبیعی باشند. هنگامی‌كه كودكان نمی‌توانند بین مشخصاتی نظیر شكل، اندازه، فاصله و سایر جزئیات مناسب افتراق قایل شوند، احتمالاً در یادگیری و بازشناسی و استفاده از حروف چاپی، نمرات و اعداد و محاسبه كردن مشكل خواهند داشت.

ناتوانی‌های بینایی- حركتی

كودكانی كه برای ایجاد هماهنگی بین حركات‌شان و آن‌چه می‌بینند مشكل دارند برای تحول مهارتی كه كپارت آن را «جور كردن ادراكی- حركتی» می‌خواند ناتوان خواهند بود. كودك برای ساخت یك سری كامل از جور كردن‌ها بین موقعیت چشم‌ها و دست‌هایش در تماس با اشیاء و یا دستكاری آن‌ها مشكل خواهند داشت ممكن است اختلالاتی در سه نقطه‌ی كلیدی در تحول هماهنگی بینایی-حركتی رخ دهد.

اول: آن‌كه ممكن است كودكی در ایجاد تحول آگاهی درونی درباره‌ی سمت راست و چپ بدنش و تفاوت‌های آن‌ها شكست بخورد (برتری جانبی). هنگامی‌ می‌توان این موضوع را مشاهده كرد كه كودك نمی‌تواند از هر یك از دو طرف بدنش به طور مستقل استفاده كند ممكن است هر دو طرف بدن یك كار را در یك زمان انجام دهند یا یك طرف حركات بیهوده‌ی كوچكی انجام دهد. مثلاً با مشاهده‌ی كودكی كه با دست راست روی تخته سیاه می‌نویسد. شما می‌توانید دست و بازوی چپ او را ببندید كه حركت بی اختیار و ناهماهنگی را در همان زمان انجام می‌دهند چنین به نظر می‌رسد كه یك بخش كوچك از فعالیت حركتی دست و بازوی راست به دست و بازوی چپ منتقل شده است در موارد دیگر ممكن است تن‌ها یك طرف عمل را رهبری كند در حالی كه طرف دیگر نافعال مانده یا مانع و مزاحم عمل دست طرف دیگر است.

دوم: نقص جهتی: این مورد گاهی در كودكان پیش می‌آید كه یاد نگرفته‌اند بین طرف چپ و راست افتراق قائل شوند.

سوم: مشكلاتی در هماهنگی بینایی- حركتی كه می‌تواند در موارد زیر باشد:

1- فعالیت‌های مداد و كاغذی

 2- انداختن

 3- گرفتن

 4-بریدن

 5- دستكاری اسباب‌بازی‌ها

 6- یادگیری هرگونه تكلیف هماهنگی بین دست-چشم

ناتوانی‌های سرعت ادراكی

كودكانی كه سرعت ادراكی آن‌ها كم است به زمان زیادی برای تجزیه و تحلیل درون داده‌‌های بینایی یا شنوایی و تدوین و بیان یك پاسخ مناسب نیاز دارند. این نوع ناتوانی می‌تواند میزان و سرعت یادگیری خواندن، نوشتن یا محاسبه كردن را كم كند. مثلاً كودكی ممكن است 15 پرنده را در یك دقیقه روی درخت یا آسمان پیدا كند در حالی كه كودك دیگر فقط هشت پرنده را در همان مقدار زمان پیدا می‌كند.

روش‌های تشخیص ناتوانی ریاضی

- سطح پیشرفت تحصیلی در حساب را تعیین كنید:

با استفاده از آزمون‌های پیشرفت تحصیلی و آزمون‌های معلم ساخته می‌توان میزان پیشرفت دانش‌آموز را تخمین زد. در حین اجرای آزمون به مشاهده‌ی دانش كودك درباره‌ی قوانین و حقایق بنیادین، عملكرد او در حل مسائل و اعمال ریاضی (چهار عمل اصلی) و رویكرد‌های او نسبت به حل مسأله بپردازید.

- ناهمخوانی‌‌های موجود بین توان بالقوه و پیشرفت تحصیلی را مشخص كنید:

با مقایسه‌ی سطح پیشرفت تحصیلی كودك با توان بالقوه‌ی تخمینی او برای یادگیری می‌توان مشخص کرد آیا كودك بالاتر از حد توان بالقوه‌اش پیشرفت كرده، هم سطح با آن و یا پایین‌تر از آن پیشرفت كرده است. برای مثال یك كودك 9 یا 10 ساله معمولاً در كلاس چهارم درس می‌خواند. خواندن و محاسبه كردن او هم باید در سطح كلاس چهارم باشد اگر این كودك مثل یك شاگرد كلاس اول یا دوم محاسبات ریاضی را انجام دهد و در حد كلاس سوم یا ‌هارم بخواند معلوم است كه هوش متوسطی دارد و می‌توان او را یك كودك دچار ناتوانی یادگیری در ریاضیات در نظر گرفت.

- خطا‌های كودك را در محاسبات ریاضی و استدلال معین كنید:

قدم بعدی عبارت است از مطالعه‌ی عملكرد كودك در تكالیف ریاضی برای این منظور مفید است انواع خطا‌هایی كه كودك مرتكب می‌شود و روش‌هایی كه برای حل و محاسبه‌ی مسائل ریاضیات به كار می‌برد معین و مشخص شود.

خطا‌ها را می‌توان از طریق فنون غیررسمی‌ از قبیل تجزیه و تحلیل خطا‌ها در تكالیف ریاضی نوشتن، كار روی تخته سیاه سؤالات شفاهی، مشاهده‌ی معلم، استفاده از فهرست بررسی رفتاری و آزمون‌های معلم ساخته، معیّن كرد.

- عوامل دخیل را تعیین كنید:

زبان: زبان با پیشرفت تحصیلی در مفاهیم حسابی، عملیات حسابی ارتباط دارد كودكان باید یك خزانه‌ی لغت عددی برای خود ایجاد كرده و تكامل بخشند تا بتوانند مفاهیم اندازه، زمان، عدد و نگهداری ذهنی را بفهمند و مورد استفاده قرار دهند.

كودكانی كه مشكلاتی در حافظه‌ی شنوایی و بینایی خود دارند برای به خاطر آوردن آن‌چه دیده یا شنیده‌اند مشكل دارند.

توجه: رفتار توجهی می‌تواند توسط وقایعی كه در محیط زندگی كودك رخ می‌دهد با شرایط و موقعیت جسمی‌ او دچار اختلال شود.

در بعضی موارد، مشكلات حافظه می‌توانند به یك وجه حسی خاص، یك نوع تكلیف ویژه یا شرایطی باشند كه قبلاً رخ داده، در حال رخ دادن، و یا بلافاصله پس از رفتار بی توجهی رخ خواهد داد.

شكست در تمركز توجه می‌تواند باعث اختلال در یادگیری مفاهیم و مهارت‌های حسابی شود.

افتراق بینایی- فضایی

وجود مشكل در كسب و یادگیری الگو‌های آرایش گروه‌بندی، انجام شمارش اشیا در یك گروه‌بندی را اگر نه غیرممكن حداقل بسیار مشكل می‌كند؛ زیرا لمس و حركت آن‌ها غیرممكن می‌شود.

توانایی درك فضایی با موفقیت در ریاضیات، هندسه و جبر همبسته است.

كودكانی كه برای درك ارتباطات خطوط و اشیاء در فضا دچار مشكل هستند احتمالاً در بازشناسی یا بازسازی اشكال و طرح ‌های هندسی مشكلات فراوانی خواهند داشت.

رویكرد تكلیف- فرآیند برای ترمیم

- اهداف آموزشی را انتخاب كنید:

1- رفتاری كه كودك باید برای رسیدن به هدف انجام دهد (برای مثال كودك باید اعداد یك رقمی را به صورت ذهنی جمع كند.)

2- شرایطی كه كودك باید در آن دست به عمل بزند (برای مثال نوشتن روی یك ورقه‌ی تمرینی هم به صورت افقی و هم عمودی و یا جمع‌های اعداد یك رقمی‌به صورت شفاهی)

3- ملاكی برای رسیدن و دست‌یابی به اهداف (برای مثال با 100% صحت و دقت)

- اهداف كامل باید به این صورت نوشته شوند:

كودك می‌تواند ستون و یا ردیف مركب از دو عدد یك رقمی ‌را به طور ذهنی جمع كند و یا جمع‌های تك رقمی  كه به صورت شفاهی پرسیده می‌شود را به طور ذهنی بیان كند.

- اهداف را به خرده مهارت‌های عملكرد تقسیم كنید:

برای مثال جمع دو عدد یك رقمی، حداقل 6 خرده مهارت را در خود جای داده است.

1) گفتن نام اعداد از حفظ و به صورت خودكار

2) شمردن خودكار اعداد

3) در نظر گرفتن ارزش مقداری هر عدد در ذهن

4) تناظر عدد- مقدار به طور ذهنی

5) اضافه كردن اعداد یك رقمی

6) نوشتن حاصل جمع اعداد

- مشخص كنید كدام توانایی‌‌های یادگیری تحولی در تكلیف وجود دارد:

برای مثال خواندن اعداد به طور اصولی به تكوین مفهوم، زبان، تداعی شنوایی- بینایی و حافظه‌ی شنوایی- بینایی و حافظه‌ی شنوایی و بینایی است.

- هنگام سازماندهی آموزشی، ناتوانی‌‌های تحولی را در نظر بگیرید:

معلم باید تأثیر ناتوانی‌‌های تحولی از قبیل توجه، حافظه، ادراك، زبان، تكوین مفهوم، حل مسأله و... را در روی تكالیف حسابی مختلفی كه باید تدریس شوند را در نظر بگیرد.

- اعمال محاسباتی

جمع: تجزیه و تحلیل فرآیند در اعمال حسابی، برای عمل جمع اعداد صحیح دورقمی‌ مستلزم وجود پنج توانایی تحولی عمده است:

حل مسأله، تكوین مفهوم، افتراق بینایی، حافظه‌ی بینایی و حافظه‌ی شنوایی است.

توجه بینایی و حافظه بینایی- فضایی برای انجام این تكلیف ضروری هستند جهت‌یابی فضایی مهم است مفاهیم عدد، ارزش مكانی، شمارش و حافظه‌ی بینایی- فضایی برای ثبت پاسخ مورد نیاز هستند.

مثال: دانش‌آموزی به مركز مراجعه كرده و طی آزمون‌های مختلف مشخص شد كه دانش‌آموز دچار اختلال ریاضی است و از نظر فرآیندی در ادراك مشكل دارد. مشكل دانش‌آموز در جمع‌های یك رقمی‌به صورت ذهنی و جمع‌های دورقمی‌ با انتقال بود. در این‌جا راه‌‌هایی برای درمان این دانش‌آموز پیشنهاد می‌گردد:

1- به منظور ایجاد برتری چشم در غلبه‌ی طرفی به او توصیه شد كه هر روز به مدت 20-15 دقیقه چشم چپ خود را ببندد (در طی انجام آزمون برتری‌ها مشخص شد دانش‌آموز همه اندامش راست است ولی در تمام فعالیت‌ها از چشم چپ خود استفاده می‌كند.)

2- انجام بازی‌‌های مربوط به افزایش دقت و توجه

3- تمریناتی جهت تقویت حافظه‌ی بینایی

4- تمریناتی جهت تقویت حافظه‌ی شنوایی

5- انجام تمریناتی جهت افتراق بینایی- فضایی

6- دادن نمونه‌‌هایی از تمرینات فراستیك در هر جلسه

7- تهیه‌ی كارت‌هایی از اعداد یك رقمی‌ به منظور تقویت محاسبه كودك در جمع این اعداد به صورت ذهنی

8- استفاده از جعبه‌ی موفقیت در انجام جمع‌های یك رقمی‌به صورت ذهنی (2 جلسه)

9- خواندن اعداد 2 رقمی‌ و ارزش مكانی آن‌ها با استفاده از وسایل آموزشی

10- درست كردن دسته‌‌های یكی و ده‌تایی برای اعداد دو رقمی‌ با میله‌‌های چوبی و با نی نوشابه

11- انتقال بسته‌‌های یكی-ده تایی اعداد در كیسه‌‌های یكی- ده تایی

12- انجام عملیات جمع از ستون یكی‌‌ها

13- كودك یكی ‌ها را بشمرد و بسته‌ی ده‌تایی درست شده از ستون یكی‌‌ها را به كیسه‌ی ده‌تایی منتقل كند.

14- جمع ستون ده‌تایی‌ها

15- به منظور تقویت كودك در زمینه‌ی جمع‌ها با انتقال می‌توان داستان‌هایی را ترتیب داد و از كودك خواست با دقت به داستان گوش كند و مراحل مربوط به جمع را انجام دهد.

16- در پایان می‌توان كارت‌هایی از جمع‌های با انتقال درست كرد و با استفاده از جعبه‌ی موفقیت این كار را تكرار كرد تا در نهایت دانش‌آموز به این تمرین‌ها مسلط گردد و در ضمن تشویق گردد كه اعداد را كم كم به صورت ذهنی جمع كن.