برنامه‌ی درسی شاخه‌ای از علوم تربیتی است که به شناخت، پیش‌بینی، سازماندهی و شکل دادن فعالیت‌های آموزشی و پرورشی در حیطه‌‌ی یادگیری یادگیرندگان گفته می‌شود. برنامه‌ریزی درسی تنها یکی از شاخه‌های مطالعات برنامه‌ی درسی است که به «تدوین، اجرا و ارزشیابی» برنامه‌ی درسی می‌پردازد.

تعاریف برنامه‌ی درسی

تعریف واحدی از در میان صاحب‌نظران این علم وجود ندارد و هر کس بنا به تفکرات خود، تعریفی از برنامه‌ریزی درسی ارئه داده است. به طور کلی نگرش‌های اساسی به برنامه‌ریزی درسی به چند شاخه‌ی رشد فرآیندهای ذهنی و عقلی، منطق‌گرایی علمی، تحقق خود، و تطابق و بازسازی اجتماعی قابل تقسیم است.

در زبان انگلیسی از برنامه‌ریزی درسی بیشتر با عنوانCurriculumیاد می‌شود. برخی تعاریف برنامه‌ی درسی از دیدگاه اندیشمندان غربی:

«برنامه‌ی درسی، شامل کلیه‌ی تجربه‌ها، مطالعه‌ها، بحث‌ها، فعالیت‌های گروهی و فردی و سایر اعمالی است که فراگیر تحت سرپرستی و راهنمایی مدرسه انجام می‌دهد.»

«برنامه‌ی آموزشی نقشه‌ای است که در آن فرصت‌های مناسب یادگیری برای رسیدن به هدف‌های کلی و جزئی مربوط که برای دانش‌آموزان و مدارس در نظر گرفته شده‌اند.»

در یک مقاله در سال ۲۰۰۷، ویلیام پاینار برنامه‌ی درسی را این‌گونه تعریف کرده است:

«محل اندیشه‌ورزی که در آن افراد برای تعریف خود و جهان کوشش می‌کنند.»

این کوشش که پاینار به آن اشاره دارد مربوط به شرح حال خود و نهادهاست که بسیار پیچیده است و نیز نسل‌های جدید که با جهانی متغیر مواجه‌اند که معمولاً به سختی توسط پیشینیان‌شان قابل تصور بوده است.

اصطلاح برنامه‌ی درسی به منظورهای گوناگونی به کار برده شده است؛ از جمله به عنوان برنامه‌ای برای یک موضوع درسی خاص در یک پایه‌ی تحصیلی مشخص، در طول یک دوره‌ی تحصیلی یا به عنوان برنامه‌ی موضوع‌های مختلف درسی در طول یک دور‌ه‌یتحصیلی.

پس به مجموعه فعالیت‌های منظم که از تعیین هدف شروع می‌شود و با انتخاب روش‌ها و وسایل متناسب با هدف ادامه پیدا می‌کند و سپس به اجرا در می‌آید و ارزشیابی می‌شود، برنامه‌ریزی گفته می‌شود. به عبارت دیگر برنامه‌ریزی عبارت است از طرح‌ریزی برای دست‌یابی به هدف معیّن.

با این وجود در بسیاری از موارد، برنامه‌ی درسی از فهرستی از هدف‌های آموزشی و مطالبی که در مدارس باید تدریس شود تجاوز نمی‌کرد؛ در سال‌های اخیر مفهوم برنامه‌ی درسی گسترش یافته است، تا آن‌جا که برنامه‌ی تفصیلی کلیه‌ی فعالیت‌های یادگیری یادگیرنده، انواع وسایل آموزشی، پیشنهادهایی در مورد راهبردهای یاددهی- یادگیری وشرایط اجرای برنامه را شامل شده است.برنامه‌ریزی درسی یعنی انتخاب دانش، مهارت و نگرش ارزشمند برای یادگیری در مدارس.

برنامه‌ریزی درسی در میان دانش آموزان و دانشجویان، بیشتر به معنای تعیین برنامه‌ای زمانی برای خواندن دروس و کتاب‌هاست که به طور کلی با مفهوم علمی برنامه‌ریزی درسی متفاوت است.

تفاوت برنامه‌ی درسی و برنامه‌ریزی درسی

برنامه‌ریزی درسیcurriculum planning یاcurriculum development فرآیندی شامل سازماندهی یک سلسله فعالیت‌های یاددهی و یادگیری به منظور ایحاد تغییرات مطلوب در رفتار یادگیرنده‌ها و ارزشیابی میزان تحققق این تغییرات است. بنابراین فرآیند برنامه‌ریزی درسی شامل سازماندهی فعالیت‌ها و ارزشیابی است و هدف آن ایجاد تغییرت مطلوب و محور آن یادگیرنده است که برنامه‌ی درسی محصول برنامه‌ریزی درسی است.

برنامه‌ریزی درسی در ایران

در ایران، برنامه‌ریزی درسی در سطوح تحصیلی آموزش عمومی (ابتدایی، راهنمایی و متوسطه) به صورت متمرکز بر عهده‌ی وزارت آموزش و پرورش و مشخصاً سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی است و آموزگاران ملزمند تنها از یک کتاب درسی مشخص و واحد برای تدریس استفاده کنند.

در سطح تحصیلات عالی و دانشگاهی نیز سرفصل دروس توسط شورای انقلاب فرهنگی و وزارت علوم، تحقیقات و فناوری تعیین می‌شود اما استادان در تعیین کتاب درسی یا ارئه‌ی مطالب درسی به هر گونه‌ای آزاد هستند.

یادگیری سیار: مدارس مالزی، از طریق پروژ ه‌هایی مانند مدرسه‌ی هوشمند، در قالب شبکه‌های منطقه‌ای و محلی به شبکه‌های رایانه‌ای مجهز شدند. با اجرای طرح آموزش دروس ریاضیات و علوم به زبان انگلیسی، به معلمان این دروس، رایانه همراه (لپ‌تاپ) داده شد تا به کمک فناوری اطلاعات و ارتباطات این دروس را آموزش بدهند.

این طر ح‌ها به رشد مهار ت‌های فناوری معلمان و دان شآموزان کمک کرد و در توسعه‌ی یادگیری الکترونیکی در مدارس مؤثر بود.با وجود این، زمان بیشتری برای کار با رایانه و یادگیری الکترونیکی باید صرف شود تا این طرح به موفقیت دلخواه برسد(سعیده سراج، ویجایا کوماران مترجم: محمد عطاران)

در میان رشته‌های پر کاربرد در مطالعات برنامه‌ی درسی، رشته‌ی مطالعات برنامه‌ریزی درسی یک رشته‌ی میان رشته ای است. یعنی رشته‌ی جدیدی است که یک قرن سابقه دارد و به دلیل ماهیت حوزه‌ی مطالعه و نیز جوان بودن، تعامل بسیار زیادی با سایر رشته‌های علمی وحوزه‌های دانش دارد. در این میان علومی مانند زیست‌شناسی، الهیات، هنر، فناوری، ادبیات و جامعه‌شناسی جزو رشته‌های پر کاربرد هستند که متخصصان برنامه‌ریزی درسی برای فهم و کاربرد ضرورت دارد.

در ادامه به طور خلاصه برخی از استفاده‌های این علوم ومعرفت‌ها را در برنامه ی درسی ذکر می‌کنیم:

برای مثال زیست‌شناسی: در زمینه‌هایی چون تربیت بدنی، رشد مغز و عصب‌شناسی و به طور کلی رابطه‌ی جسم و ذهن در برنامه‌ی درسی کاربرد دارد.

 الهیات: دین والهیات برای تربیت دینی مناسب هستند.

 هنر: برای ایجاد هماهنگی و رشد احساس.

 اقتصاد: تهیه وتولید برنامه‌های درسی واجرای آن‌ها مستلزم هزینه‌های کلانی است که کاربرد دانش اقتصاد را مشخص می‌کند. اما سه رشته‌ی دیگر یعنی فلسفه، روان‌شناسی و جامعه‌شناسی در میان رشته‌های ذکر شده جزو پر کاربرد ترین رشته‌ها در مطالعات برنامه‌ی درسی هستند. به دلیل آن‌که اغلب رشته‌های علوم انسانی زمانی از فلسفه جدا شده‌اند ، از میان این سه رشته، فلسفه به طور عام و فلسفه آموزش و پرورش به طور خاص از تمامی رشته‌ها پر کاربردتر هستند.

با توجه به آنچه گفته شد در ابتدای هر مطالعه‌ای در رابطه با برنامه‌ریزی درسی باید مبانی اساسی آن در رابطه با این سه رشته گفته شده را شناسایی و بررسی کرد.